(A. Memmedov’un yazmış olduğu “M. C. Bağırov – Siyasi Portret” kitabındakı Güney Azerbaycan’ın kaderinin nasıl trajik olduğu yazılıyor ).
1946-cı yıl Ocak ayının sonunda Londra’da BMT-n çalışmaları başlıyor. Başbakan Hakimi, İran Parlamentosu Temsilcisi – S. Tağızade’ye Sovyetler Birliğinin, İran’ın dahili işlərinə müdahilə etməsi konusunu gündeme alınması talimatını veriyor. Ocak’ın 19-da S. Z. Tağızadə, BMT komisyonuna məktubla muracatta bulunuyor. Resmi yazıda, Sovyetler Birliği, İranın daxili işlərinə karışmakta itiham ediliyor. O zamanlar BMT-in Tehlikesizlik Şurası hala tam formalaşmamıştı. Amma BMT Nizamnamesinin 35-ci maddesinin 1. ci Maddesine göre, İran’ın, böyle bir muracaatta bulunması hüququ vardı. İran Başbakanı Hakimi anlıyordu ki, böyle bir yazılı muracaat, Sovyet Devleti Başkanlarını rahatsız edecektir. Ayrıca, eğer bu resmi muracaat BMT-in gündeliğine alınmazsa, Hakimi SSCİ ilə ilişkileri pekiştirmek için istifası hakkında beyanat vermeli olacaktır.
Evet, Ocak’ın 26-da İran Meclisinde Hakimi’nin istehfası kabul olunur. Ocak’ın 27-de Hükümete Başkan olarak – Gəvamüs-Selteneye tapşırılır. İran Meclisinin nümayəndəsi S. Tağızadə’nin müracaatından sonra Sovyet Heyetinin rahberi A.Vışinskiy cevab mektubu ile Tehlikesizlik Şurası’nın temsilcisi Norian Meykin’e yazılı muracaatta bulunuyor: “İran’ın iddialarının tümü yalandır”, diye yazıyor.
Ocak’ın 24-de İran Azerbaycan Milli Hükümetinin Başçısı S. C. Pişeveri de BMT-in Reyaset Heyetine müracaat ediyor. Bu muracaatta o, Azerbaycan Halkının “Atlantika Hartiyasına” istinaden kendi mükedderatını tayinetme iradesini ifade eder.
İRAN-ULUSLARARASI MEYDANDA HAKKINI ARIYOR
BMT, tehlikesizlik Şurası Ocak’ın 28-30-da SSCİ ve İran’ın Muracaatlarını müzakere ediyor ve bu iki ülkenin Temsilçilerine kendi aralarında anlaşmalarını teklif eder. Tehlükesizlik Şurası, anlaşmanın metni ile tanış olmak hükukunu ise kendinde saklıyor.
Aslında üç müttefik Devletin İran’la imzaladıkları Anlaşmaya göre, dış Ordular, 2 mart 1946-cı iline dek, yani müharibe bitdikten sonra altı aydan geç olmayarak bu ülkenin topraklarını terk etmeliler. İki Batı Devletinin Orduları vaxtında çıxarıldı. Ancak Kırmızı Ordu, yani SSCİ Ordusu hala da İran topraklarımnda kalmaya devam ediyordu.
İtiraf etmək lazımdır ki, 1946-cı ilde Sovet Ordusu’nun yerleştiği İran Azerbaycanında Seyyit Cafer Pişeveri’nin Başkanlığında Milli Muhtariyyetin yaratılması ve Azerbaycan Demokratik Partiyası’nın yaratılması uğrunda silahlı mübareze başlamış oldu. Sovet Ordusu’nun bizzat desteği sayesinde Güney Azerbaycan’da Şah rejimi devrildi ve Azerbaycan Demokratik Partisi ilan olundu. Topraklar zengin sahipkarlardan alınarak köy insanlarına dağıtıldı. İran Okullari kapatılıyor, yerine Azerbaycan Okulları açılmaya başlıyor. Radyo verilişleri, tüm programlar sadece Azerbaycan Türkçesi’nde çalışmaya başlıyor. Demokrat Partisi kurucuları Bakan ve Milletvekilleri yüksek makamlara yerleştiler. Ülkede adeta siyasi çevriliş baş vermiş oldu.
İRAN-DEMOKRATİK ÜLKE OLMUŞTU…
Azerbaycan Muhtariyyetini desteklemekle belli oluyor ki, Sovyet Cumhuriyetleri Liderleri, başta – İosif Stalin, Lavrentiy Beriya ve Azerbaycan SSC-in o zamanki Birinci Sekreteri, Mir Cafer Bağırov, Güney Azerbaycan’nın İran’dan koparılması için siyasi aksiya hazırlamış oldular.
“Tudə” İran Halk Partisi’nin hədəfi, İran Azərbaycan’ının Bağımsızlığının yaratılması idi. İran’da çeşitli makamlar bu hareketin amacının ülkenin parçalanmasına götüren addım kimi değerlendirdiler. Tahran’da, İran Azerbaycan’ı probleminin Meclis’te, iki hafta boyunca, çok zor ortamda geçen müzakerelerden sonra yeni hükümet yaratıldı. Ve bu hükümeti, Sovyet yetkililerinin de açıkça destekledikleri, tecrübeli siyaset adamı – Gevvami es-Saltana başçılık ediyordu.
Subat’ın 18-de Mecliste Hükümet Programını sunarken, Gevvami yeni Devletin Milletvekilleri önünde konuşma yaptı:
-Ben, Sayın, Stalin’den sıcak kutlama mesajini almışım. Hemen Moskova’ya bildirdim ki, İran’ın Nümayende Heyeti’nin başında, SSCİ ile resmi konuşmalara başlamayı arzu ediyorum. Moskova’nın, İran resmilerini kabul etmeye hazır oldukları cevapı ivedilikle elime ulaşmıştır. Şunu da söylemeliyim ki, İran’ın önceki Başbakanı, Sayın, Hakimi defalarca Moskova’ya sefer etmek istegini beyan etse de, kendisini davet etmediler.
Meclis Üyeleri, Sayın, Gevvami’nin söylediklərini beğenerek alkışladılar. Konuşmacılar bildirdiler ki, Resmi konuşmalardan sonra, Sovyet Ordusu İran topraklarını mutlaka terk edecektir. Alil-acele üç Meclis Üyesi, Ticarət Palatasının Başkanı, dörd Gazeteci, İran’ın SSCİ-de görev yapmış ve Rusça iyi konuşan, eski Büyükelsi, Hamit Seyyah və Diş İşleri Bakanlığı resmilerinden oluşan on bir kişilik Heyet yaratıldı.
19 Şubat 1946 yılında, Başbakan Gevvam’ın Başkanlığında, renkli simalardan oluşan Nümayende Heyeti’nin Moskva ziyareti başliyor.
İRAN DEVLET ADAMLARININ MOSKOVA ZİYARETİ
Moskvaya səfərində Başbakan Gevvam cesaretli adımlar atıyor: bir kere solcu Gazeteler ve solcu siyasi Teşkilatlarla bağlı mevcut olan önceki gadağaları aradan kaldırmış oldu. Halk Partisinin “Rahbər” Gəzetesinin, ayrıca Hemkarlar İttifakları Merkezi Komitesinin resmi Gazeteleri – “Zafer” ve “Dad” yeniden basılmaya başlamış oldu. Gevvami’nin talimatı ilə daha önce hükümetin kapattığı İran Halk Partisi ve Hemkarlar İttifakları Merkezi Komitesinin Külüpleri yeniden açıldı. Moskva’ya sefere giderken Gevvam kesin talimat veriyor: -Ben Moskova seferinde iken Meclisin müzakeresine hiç bir konu getirilmemelidir…
Moskova’da Başbakan, Gəvvam, Sovyet Ordusu’nun İran’dan Martın 2-dek, yani Sovyet Cumhuriyetinin Uluslararası kurallara uyarak yerine yetirmeli olduğu tarihe dek çıkarılması konusunu gündeme getirdi.
Fakat bu günə dek, bazıları yanlışlıkla, 1946-cı yılın Şubatında Moskova’da Stalin’le resmi buluşmaya gelmiş İran’ın yeni Başbakan’ı Gevvam-es Seltene konuşmalarda Stalin’i aldatmştır, deniliyor.
Amma hadisələr və həqiqətlər tam başqa çür inkişaf etmişdi. Bu birincisi tam yalandır, ikincisi , bu görüşdən sonra İran nümayəndə heyyəti (İran nümayəndə heyyətinə daxil idi : D. Əmiri, Q. Səyyah, R. Şapaq, A. Nişapur, H. Pirvəzər, S. Əradi, D. Dörri, A Ətasami) bir – neçə həftə Moskvada müzakirə predmeti olan məsələnin bütün incə detallarına qədər fikir mübadiləsi aparmış və hətta hiçbir razılıq əldə olunmamışdı. Qəvvam – əs Səltənənin Kremldə Stalin’lə danışıqları 1946-cı il Fefralın 21-də bitmir, onunla yenidən martın 4-də çox qısa(15 dakikalık) bir görüşü oluyor. 6 mart 20.30 da isə Stalin, Kremlində M. C. Bağırovu kabul eder.
Fefralın 21-də olan görüşte Stalin, Sovet Ordusu’nun İran’da olmasına 1921-ci il Anlaşması ilə hak kazandırıyor. Gəvvam ise, “Anlaşma tamamiyla başka mana daşıyor, diyor. O, Sovetler Birliğinin Azərbaycan konusuna verdiği manevi desteği hatırlıyor. Stalin, Qəvvama şöyle diyor:
-Konu milli meselelerden gitdiği için SSRİ-nin karışmak hakkı yoxdur ve hiç ne yapamaz. Arazi iddiaları ile bağlı konu üzerine Stalin diyor ki, Azərbaycan meselesi – İran’ın daxili işidir. İran’da boşuna rahatsız oluyorlar, çünkü Azerbaycanlılar suverenlik değil, Muxtariyyet talep ediyorlar.
Gəvvam cevabında: “İran Anayasası, Muxtariyyetin tətbikinə imkan vermiyor. Eğer Azerbaycan’a güzəştə gidilsə, başka eyaletler de Muhtariyyet talep edecekler.
Konu Orduya geldiğinde, Stalin şöyle diyor:
-SSCİ-nın, Sovet Ordusu’nunn İran’da kalmasını talep eden başka merakları vardır…
Bir gün sonra Molotov’la görüş zamanı “başka meraklar” artıq Böyük Britaniyanın İran’ın Güney İllerindeki petrol dolu arazilerin işletilmesinde malik olduğu istisnalar gibi, Sovetler Birliğine de İran’ın Kuzeyindeki petrol arazilerinin (yataklarının) işlətilməsində istisnalar taktim olunması arzusu şeklində ortaya çıkiyor.
Gevvam şöyle cevap veriyor: -Ülkede dış ülkenin Ordusu kaldığı süreşte, Meclis petrolle bağlı konuşmaların yapılmasını yasaklıyor. Ayrıca Parlamentonun salahiyyet müddeti bir neçe günden sonra bitiyor. Hazırda yeni Parlamento seçimlerin yapılması için gereken ortam musaittir. Böylece, ehtimal ki, petrol güzeştleri meselesisi hala düşünüle bilir.
Molotov tekrar ediyor:
-Ordumuz şimdilik İran’dan çıxarılmayacatır.
Devami vardir…
